شترمرغ(struthio camelus ) بزرگترين پرنده زنده است كه متعلق به خانواده ratite ها به معناي سينه پهنان مي باشد. اعضاي اين خانواده بوسيله عدم قدرت پرواز‍،توانايي دويدن و فقدان جناق در استخوان سينه شان شناخته مي شوند. اين پرندگان بسيار مقاوم بوده و به آساني مي توانند با شرايط گوناگون اقليمي سازگار شوند. آنها مي توانند در چراگاه هاي فقيري كه گاو و گوسفند قادر به رشد و زندگي نيستند،زنده بمانند.

تاريخچه پرورش شترمرغ

در حدود سال هاي 1860 تقاضاي زيادي براي پر شترمرغ،منجر به اهلي كردن آن در آفريقاي جنوبي شد . پس از اختراع دستگاه جوجه كشي مصنوعي ، در سال 1870 اين حرفه تبديل به حرفه اي بسيار سودآور گرديد اما از سال 1914 به بعد،تقاضا براي پر كاهش يافت و در اواخر دهه 80،توجه به گوشت و پوست اين پرنده باعث رونق مجدد اين صنعت شد و تا به امروز اين روند ادامه دارد.

انواع شترمرغ

شترمرغ آفريقاي جنوبي (struthio camelus australis )-گردن آبي

شتر مرغ آفريقاي شمالي (struthio camelus camelus )-گردن قرمز

شترمرغ آفريقاي شرقي (struthio camelus massaicus )-گردن قرمز

شترمرغ سومالي (struthio camelus molibdophanes )-گردن آبي

شترمرغ آفريقايي اهلي شده (struthio camelus domesticus )-گردن سياه

مورد اخير نوع اهلي شده اي مي باشد كه از قرن گذشته در آفريقاي جنوبي توليد شده است كه نتيجه تلاقي بين زيرگونه هاي مختلف با انتخاب بهترين پر،بالاترين باروري و مقاوم ترين در حمل و نقل مي باشد.مزاياي هر يك از اين گونه ها بدين شرح است:

گردن آبي:جوجه ها مقاوم تر با درصد قدرت زنده ماني بيشتر اما توليد تخم كمتر

گردن قرمز:قد بلندتر،توليد گوشت بيشتر،بلوغ ديرتر و توليد تخم كمتر

گردن سياه(شترمرغ اهلي):مطيع تر،توليد تخم بالا اما جوجه ها ضعيف تر،جثه كوچكتر و توليد گوشت كمتر

محصولات شترمرغ

گوشت،پوست،پر و روغن

گوشت

گوشت شترمرغ،گوشت قرمز است . طعم، بافت و رنگ گوشت شترمرغ شبيه به گوشت گاو بوده اما ميزان چربي،كالري و كلسترول آن كمتر است. به علاوه گوشت شترمرغ ميزان بالايي از عناصر كم نياز مانند روي و منيزيم را نيز داراست. اين گوشت نياز بدن به ويتامين PP(نياسين) را تامين كرده و نسبت به ساير گوشت ها مقادير بيشتري ويتامين هاي A ، C ، B1 و B2 دارد. همچنين ميزان گوشت بدست آمده از هر شترمرغ نيز بسيار قابل توجه است. يك شترمرغ 12 ماهه با وزن زنده 100 كيلوگرم، لاشه اي با وزن 60 كيلوگرم توليد خواهد كرد. از اين 60 كيلوگرم،21 كيلوگرم گوشت درجه يك (استيك و فيله) و 14 كيلو گرم گوشت درجه دو(گوشت لخم) و مابقي استخوان و چربي خواهد بود.اين مقادير بسته به سن،جنس و روشهاي مديريتي تغيير مي كند.

پوست

پوست شترمرغ يكي از مرغوب ترين چرم ها محسوب مي شود كه گاه آنرا از لحاظ كيفيت همرديف پوست كروكوديل و مار قرار مي دهند. اين چرم را مي توان از روي طرح برجسته فوليكولهاي شاهپرها و زمينه خط دار جذاب آن تشخيص داد.به دليل اينكه پوست شترمرغ محتوي روغن بيشتري مي باشد،چرم آن نسبت به ترك خوردن،سفتي و خشكي مقاوم تر است.از هر شترمرغ،چرمي معادل 15 فوت مربع(4/1 مترمربع) بدست مي آيد كه عموما براي كيف دستي،كمربند،ساك هاي مسافرتي،كفش،چكمه،روكش ميزهاي اداري و پوشش مبل استفاده مي شود.

پر

بهترين محصول شترمرغ،پرآن است.كيفيت پرهاي شترمرغ كاملا منحصر به فرد است. حتي پيشرفته ترين فن آوري قادر به تقليد زيبايي،لطافت و مواجي طبيعي پر شترمرغ نيست. همچنين هيچ ابزاري به واسطه خاصيت توليد الكتريسيته ساكن مانند پر شترمرغ،كارايي لازم براي نظافت را ندارد.از پرهاي با كيفيت عالي در ساخت لوازم تزييني،كلاه و لباس استفاده مي شود.ساير انواع پرها براي تميز كردن ماشين آلات و تجهيزات ظريف و گردگيري مورد استفاده قرار مي گيرند. بهترين پرها از مناطق خشك تر جهان بدست مي آيد و با كيفيت ترين آنها، پرهاي توليدي در آفريقاي جنوبي است.

ساير محصولات شترمرغ

روغن پوست شترمرغ در محصولات دارويي و آرايشي بكار مي رود. اين روغن غني از اسيدهاي چرب ضروري ω6و ω9 بوده كه مرطوب كننده و حالت دهنده پوست مي باشد.

از تخم هاي غير بارور به صورت تزيين شده به عنوان زير سيگاري،لامپ و يا تزيينات دكوري استفاده مي شود.

تحقيقات نشان داده است كه در آينده مي توان از تاندون ها و قرنيه چشم شترمرغ براي پيوند زدن به انسان استفاده كرد.

مشخصات ظاهري شترمرغ

شترمرغ بزرگترين پرنده زنده است.متوسط ارتفاع آنها 5/2-1/ 2 متر و وزن آنها 160-100 كيلوگرم مي باشد. بدن تخم مرغ شكل آنها از پرهاي نرم پوشيده شده است. جوجه ها،چه نر و چه ماده،پرهاي قهوه اي دارند. به تدريج نر ها كه بالغ مي شوند،پرهاي بدنشان سياه و پرهاي بالشان ،سفيد مي شود. پرهاي بدن ماده ها،خاكستري-قهوه اي و نوك پرهاي بال آنها،قهوه اي يا سياه مي شود. شترمرغ ها گردني بلند و بسيار انعطاف پذير دارند كه بوسيله آن قادرند روي زمين بچرند و در عين حال از برگ درختان تغذيه كنند. شترمرغ علاوه بر ديد و شنوايي بسيار دقيق،مي تواند در هنگام خطر با سرعتي بيش از 40 مايل در ساعت(64 كيلومتر در ساعت) بدود. اين پرنده 70-60 سال عمر مي كند.

توليدمثل

يك شترمرغ خوب پس از 2 سال شروع به تخمگذاري مي كند.اگرچه بسياري از ماده ها اين كار را از حدود 20-18 ماهگي آغاز مي كنند و عمر توليدي 35-30 ساله دارند. توليد تخم پارامتر متغيري است. يك شترمرغ مي تواند 100-40 تخم در سال بگذارد.(به طور متوسط 60 تخم در سال)

تخمگذاري در اوايل بهار آغاز شده و تا پاييز ادامه دارد.

نكاتي در مورد تخم شترمرغ و جوجه كشي

تخم شترمرغ 1600 گرم وزن داشته و معادل 2 دوجين تخم مرغ است.

طول مدت جوجه كشي تخم 42 روز است.

ماده ها در طول روز و نرها شبها روي تخم مي خوابند.

جوجه كشي به دو روش طبيعي و مصنوعي صورت مي گيرد.

در جوجه كشي طبيعي،شترمرغ تخم هايش را در يك گودال كم عمق گذاشته و روي 15-12 تخم مي نشيند.

در جوجه كشي مصنوعي،تخم ها بايد روزي دوبار جمع آوري شده و در 70-60 درجه فارنهايت خنك شوند و در عرض 4-2 روز در دستگاه جوجه كشي قرار گيرند.

پرورش شترمرغ

3 روش براي پرورش شترمرغ متداول است:

روش باز

روش بسته

روش نيمه باز

روش باز

در اين روش به زميني با وسعت حداقل 40 هكتار نياز است كه به اين صورت شترمرغ ها تا حد امكان نزديك به زيستگاه اصلي خود با حداقل دخالت بشر نگهداري شده و پرورش مي يابند.مزيت اصلي اين روش،كاهش قابل توجه هزينه نگهداري شترمرغ هاي بالغ به تعداد زياد است.همچنين اگر به پرنده اجازه تفريخ تخم هايش داده شود،هزينه اي براي جوجه كشي صرف نمي شود.

روش بسته

در اين روش به زميني بين 1تا 100 هكتار نياز است.همچنين مي توان كنترل كاملي بر ميزان توليد از طريق ثبت دقيق آمار تعداد تخم ها و جوجه داشت. از معايب اين روش به هزينه بالاي تهيه خوراك و حصاركشي مي توان اشاره كرد.

طرح حاضر بر اساس اين روش و در وسعت 100 هکتار تنظيم شده است.

روش نيمه باز

.ميزان زمين مورد نياز براي اين روش محدوده اي متغير از 60-1 هكتار متناسب با تعداد گله مي باشد.پرندگان در چراگاه هاي نسبتا كوچك نگهداري مي شوند. آنها مجاز به گردش آزادانه در محدوده اي معين مي باشند و لذا بخشي از احتياجات تغذيه اي شان از مرتع تامين مي شود. خوراك تكميلي نيز جهت اطمينان از تامين تمام احتياجات تغذيه اي شترمرغ مورد نياز است.

استفاده از اين روش چند مزيت دارد كه عبارتند از:

آساني نسبي شناسايي شترمرغ هاي مولد بهتر و جمع آوري و حمل و نقل تخم ها ( براي جوجه كشي)

صرفه جويي در هزينه هاي خوراك و حصار كشي

آزادي شترمرغ ها در انتخاب جفت كه نتيجه آن افزايش سازگاري بين آنهاست.

نكات مهم در پرورش شترمرغ

محل مزرعه: مزرعه بايد با محل رفت و آمد اتومبيل ها و مناطق صنعتي،فرودگاه ها،كارخانجات و قطارها فاصله داشته باشد زيرا اينها عوامل ايجاد اضطراب در شترمرغ هستند كه مستقيما در ميزان باروري و طول مدت توليد مثل اثر مي گذارند.

پستي و بلندي زمين: شترمرغ اراضي مسطح وسيع را به زمينهاي كوهستاني ترجيح مي دهد. خاك شني از هر نوع خاك بهتر است زيرا امكان زهكشي كامل وجود دارد.زمين بايد از ميخ،پيچ،سيم و گودال پاكسازي شود.

دسترسي به آب و برق: دارا بودن برق منطقه اي و همچنين انشعاب اصلي آب براي مزرعه ضروري است.

وضعيت ساختمانها: در ساختمان ها بايد از تهويه طبيعي يا مصنوعي استفاده شود. ساختمان هاي شترمرغ هاي مولد بايد دور از تجهيزات مادر مصنوعي يا پرورش جوجه باشند.

حصاركشي: حصارهايي محكم به ارتفاع 2- 5/1 متر كه از 7-5 رديف سيم صاف بدون خار تشكيل شده باشد،مورد نياز است. از حصارهاي داراي گوشه هاي تيز نبايد استفاده شود. حصار بايد به سادگي توسط پرنده ديده شود و داراي خاصيت ارتجاعي بوده تا به پرنده آسيب نزند.

تغذيه: خوراك مصرفي شترمرغ بايد حاوي گروه هاي مواد مغذي ضروري زير براي تامين نيازهايشان باشد:

آب،پروتئين ،كربوهيدرات،چربي،مواد معدني و ويتامين ها

خوراكي كه به شترمرغ داده مي شود معمولا به صورت پلت مي باشد كه بسته به سن، نياز و امكانات مزرعه از مواد مختلف با درصد متغير تشكيل شده است و مي تواند شامل پودر يونجه،ذرت،سويا،پودرماهي و كنجاله دانه هاي روغني باشد. اندازه پلت بسته به سن شترمرغ تغيير مي كند. از آنجاييكه خوراك در سنگدان شترمرغ آسياب و تكه تكه مي شود،لذا وجود سنگريزه كه با فراهم كردن سطوح سخت و صاف كه ذرات خوراك مابين آنها شكسته شود،در خوراك شترمرغ لازم است. اندازه و خواص فيزيكي سنگريزه ها نيز بسيار مهم مي باشد.

· با خريد تخم ،· جوجه يا مولد مي توان شروع به كار كرد:تخم ها را خريده و جوجه ها را تفريخ كنيد. اين كار نياز به سرمايه اوليه دارد و بعد از 2 سال نتيجه مي دهد.

· جوجه هاي يك روزه خريداري كرده و تا رسيدن به مرحله مولد آنها را پرورش دهيد. اين روش،· روش مناسبي است كه در ايران متداول است.در انتخاب اين روش بايد به نگهداري جوجه ها دقت زيادي كرد تا مرگ و مير آنها به حداقل برسد.

· خريداري جوجه هاي 3 ماهه روش متداول ديگري است كه مي توانيد استفاده كنيد و اگر چه هزينه بر تر مي باشد،· اما آمار مرگ و مير آن نيز پايين تر است.

· شترمرغ هاي يك ساله بخريد.اين كار فرصت انتخاب پرندگان با كيفيت تر را در سال بلوغ جنسي فراهم مي كند اما نيازمند سرمايه نسبتا بالايي است.

· مولد هاي اصلاح شده خريداري كنيد كه اين كار بسيار هزينه بر است اما بلافاصله شما را به سوددهي مي رساند.

فعاليت هاي انجام شده در زمينه پرورش شترمرغ در ايران

از سالها قبل پرورش شترمرغ به طور پراكنده و غير حرفه اي در ايران شروع شده است.در اينجا آماري مستند از اين فعاليتها و به طور مشخص از فعاليتهاي انجام شده از سال 1377 تا به امروز ارائه مي شود:

تا به حال در ايران اين استان ها و شهرها شروع به كار پرورش شترمرغ كرده اند:

استان تهران:تهران -كرج-ورامين -پاکدشت

استان سمنان:ايوانكي-گرمسار

استان اصفهان:اردستان-دهستان-تيران و كرون-گلپايگان

استان كرمان:رفسنجان-باغين

استان گيلان:رشت-رضوان شهر

استان گلستان:گرگان-مينودشت-گنبد-بندرتركمن

استان مركزي:اراك-خمين-زرنديه-ساوه

استان هرمزگان:بندرعياس-قشم-بندرلنگه

استان همدان:ملاير-كبودرآهنگ

استان سيستان و بلوچستان:زابل

استان يزد:ابركوه

استان كردستان:دهگلان قروه

استان زنجان:ماه نشان

استان آذربايجان غربي:اورميه

و استانهاي مازندران،قزوين،اردبيل و قم كه در اين ميان،استان تهران با بيش از 80 طرح اجرايي،صدور موافقت اصولي به ظرفيت 3319 شترمرغ مولد و صدور90 موافقت اصولي با ظرفيت 5500 شترمرغ پرواري از نظر علمي و عملي پيشتاز است. به دنبال آن استانهاي سمنان و اصفهان بيشترين فعاليتها را در اين زمينه داشته اند.همچنين طبق آخرين آمار 126 مزرعه فعال در کشور وجود دارد.

ظرفيت مزارع براي شروع كار پرورش نيز بسيار متفاوت بوده است بطوريكه طبق آمار، مزارع بطور متوسط با ظرفيت 60 جوجه شترمرغ (200-6 جوجه) آغاز به كار كرده اند.